گزارشگران سبز خبر اینجا سبز می‌شود

   گزارشگران سبز: نفس ماهی‌های رودخانه‌های غرب کشور به شماره افتاده است. پمپ‌هایی که در بالادست آب را برای باغات و مزارع می‌کشند یا سدهایی که دریچه‌های آنها باز نمی‌شود، فرشی از ماهی خشکیده در بستر رودخانه‌های زاینده‌رود، کشکان، گاماسیاب و سیمره به جا می‌گذارد. سدهای بتنی عظیم‌الجثه راه آب را می‌بندند تا در فصل خشک آب در اختیار کشاورزان قرار دهند. از سوی دیگر هم پمپ‌های غیر مجاز شیره جان رودخانه‌ها را می‌مکند تا چرخ زندگی کشاورزان بچرخد اما این چرخش، به قیمت انقراض نسل بخشی از زیست‌مندان کره زمین تمام می‌شود. وزارت جهاد کشاورزی که متولی معیشت صیادان هم هست، امسال با آب منطقه‌ای‌های شمال توافق کرد که کشاورزان با استفاده از پمپ‌های آب نگذارند آب شیرین رودخانه‌ها هدر رود و به سمت دریا سرازیر شود. بر اساس این توافق قرار بود دریچه سد سفیدرود دیرتر باز شود و پمپ‌ها آب رودخانه‌ها را به سمت بیجارها هدایت کنند. اگرچه با این تصمیم، به ظاهر آب شیرین هدر نرفت، اما رئیس سازمان شیلات ایران اعلام کرد که امسال ماهیان خاویاری به دلیل آلودگی آب رودخانه‌ها، اقدام به تخم‌ریزی نکرده‌اند. این در حالی است که کارشناسان، آلودگی آب را عاملی ثانویه برای توقف تخم‌ریزی ماهیان دانسته و معتقدند که دلیل اصلی بروز این مشکل کاهش آب رودخانه‌ها به دلیل سدسازی و برداشت بیش از حد آب برای کشاورزی از طریق پمپ‌هاست. امید صدیقی کارشناس محیط‌زیست و مدیر کل پیشین دفتر اکوبیولوژی دریای سازمان حفاظت محیط‌زیست در گفت‌وگو با «جام‌جم» عنوان می‌کند: رودخانه‌های زیادی در کشور محل تخم‌ریزی ماهی‌هاست. بیش از ۲۰۰ رودخانه در حوضه آبریز خزر وجود داشته است که در اکثر اینها قبلا ماهی‌ها برای تخم‌ریزی می‌آمدند، اما این روز ها ماهی‌ها موفق نمی‌شوند وارد رودخانه شوند.

او ادامه می‌دهد: حتی اگر وارد رودخانه شوند به دلیل آلودگی و تخریب زیستگاه، تخم ماهی‌ها بارور نمی‌شود.

سدسازی علیه چرخه حیات رودخانه‌ها

صدیقی کاهش آب رودخانه‌ها به دلایل مختلف اعم از برداشت آب برای تامین نیاز کشاورزی و یا سدسازی را عاملی برای افزایش آلودگی‌های آب این اکوسیستم می‌داند.

او می‌گوید: آلودگی یکی از عواملی است که باعث کاهش کیفیت آب شده و زندگی ماهی‌ها را با اختلال مواجه می‌کند.

آریا وزیر‌زاده، عضو هیات علمی دانشگاه شیراز هم در گفت‌وگو با «جام‌جم» کاهش آب رودخانه‌ها را عاملی برای بروز مشکل در زندگی ماهی‌های درشت جثه بویژه ماهیان خاویاری معرفی می‌کند.

به گفته او این دسته از ماهی‌ها، دوره رسیدگی جنسی خود را در رودخانه‌ها می‌گذرانند اما وقتی رودخانه سفیدرود یا گرگان رود آب زیادی ندارند، امکان مهاجرت به رودخانه برای طی دوره رسیدگی جنسی از ماهی سلب می‌شود و تکثیر آن در استخرهای پرورشی که محیط رودخانه را شبیه‌سازی کرده‌اند هم منجر به تولید لارو بی‌کیفیت می‌شود.

آن‌طور که وزیرزاده می‌گوید تعبیه پلکان برای سدها، هیچ نفعی برای تکثیر ماهیان درشت جثه ندارد و صرفا ماهی‌هایی که وزنشان کم است و در عین حال جسور هستند (شامل آزاد ماهیان و کپورماهیان) می‌توانند از این گذرگاه‌ها استفاده کرده و به مسیر خود ادامه دهند اما نسل ماهیان خاویاری که ماهیان آرامی هستند و جثه بزرگ دارند، به دلیل نبود این توانمندی، در معرض خطر انقراض قرار می‌گیرد. در جنوب هم نسل ماهی صُبور به دلیل سدسازی‌ها در معرض خطر انقراض قرار دارد.

خطر در کمین لابسترها و جلبک‌ها

به گفته این عضو هیات علمی دانشگاه شیراز، ماهیان تنها موجوداتی نیستند که از تخریب زیستگاه به دلایل مختلف رنج برده و نسلشان در معرض خطر انقراض است. لابسترها سخت‌پوستانی هستند که گران قیمت‌ترین آبزی دنیا به حساب می‌آیند و دوره لاروی آنها ۱۸ ماه طول می‌کشد. لابسترها کف‌زی هستند و دستکاری ساحل‌ها برای ایجاد شناگاه، زدن اسکله و اقداماتی از این دست نسل آنها را در معرض خطر قرار داده است. نسل جلبک‌های ماکرو که مخفیگاه لارو بسیاری از ماهی‌ها هستند هم به دلیل دخالت‌های انسان در معرض تهدید قرار دارند.

دلایل مهاجرت ماهیان

ماهی‌ها برای مهاجرت دلایل مختلفی دارند. به گفته کارشناسان، ماهی‌ها از لحاظ سیستم تخم‌ریزی یا مهاجر هستند یا مهاجر به حساب نمی‌آیند. برخی ماهی‌ها رود کوچ هستند. از دریا کوچ کرده و برای تخم‌ریزی به رودخانه وارد می‌شوند. اکثر ماهی‌ها به این شکل زندگی می کنند. ماهیان خاویاری یا آزاد ماهی در دریای خزر همچنین بیش از ۸۰ درصد کپور ماهیان و کفال ماهیان این دریا، مهاجرت می‌کنند و از دریا به رودخانه برای تخم‌ریزی می‌آیند. یک گروه کوچکی از ماهی‌ها دریا کوچ هستند. بیشتر عمر خود را در رودخانه می مانند و برای تولید مثل مهاجرت می‌کنند. نمونه مشهور این گروه در دنیا مار ماهی است. عده کمی از ماهی‌ها اصلا مهاجرت نمی‌کنند و مثل قزل‌آلای خال قرمز تمام عمر در رودخانه هستند یا در دریاچه آب شیرین به سر می‌برند. ماهی‌ها گاهی برای تغذیه از دریا مهاجرت کرده و وارد رودخانه‌ها می‌شوند. گاهی هم برای
رها شدن از شرّ انگل‌های روی بدن خود که به آب شیرین حساس است، به سمت رودخانه‌ها می‌آیند.

ماهیان در معرض خطر _انقراض

به دلیل نامناسب شدن شرایط رودخانه‌ها، نسل پنج گونه ماهی خاویاری در آستانه انقراض قرار دارد. امید صدیقی، مدیر کل پیشین دفتر اکوبیولوژی دریای سازمان حفاظت محیط‌زیست دراین باره می‌گوید: جمعیت ماهی قزل‌آلای خال قرمز که در منطقه لار و رودخانه‌های مناطق کوهستانی استان‌های مازندران، گیلان، آذربایجان غربی و چهار محال و بختیاری زندگی می کنند، وضعیت نگران کننده‌ای دارد.

در حاشیه خزر نوعی ماهی دهان گرد به نام لامپری و در غرب کشور جمعیت باربوس ماهیان بشدت تخریب شده است.به گفته او جمعیت گونه‌های بومی به دلیل افزایش گونه‌های غیر بومی و مهاجم به شدت در معرض تهدید است.

آلودگی آب، عامل توسعه تیلاپیا

به اعتقاد کارشناسان کاهش حجم آب و افزایش آلودگی‌های رودخانه‌ها به نفع ماهی غیربومی و مهاجم تمام می‌شود. در تالاب شادگان واقع در جنوب کشور ماهی مهاجم تیلاپیا وارد شده است. تیلاپیا گونه‌ای است که به سرعت تکثیر می‌شود، قدرت تغذیه بالا دارد و مهاجم است. این ماهی می‌تواند آلودگی را تحمل کند. این در حالی است که گونه‌های بومی نمی‌توانند شرایط نامناسب محیطی را تحمل کنند در نتیجه بر اثر افزایش آلودگی، عرصه برای زندگی گونه بومی تنگ می‌شود. تیلاپیا در حوزه خوزستان و تالاب شادگان وارد رودخانه کارون و چند رودخانه دیگر شده است. این ماهی، تالاب شادگان را در آستانه نابودی قرار داده. گونه‌های بومی «بنی»، «شیر بت» و «گطان» به‌عنوان ساکنان بومی تالاب شادگان پس از هجوم تیلاپیا در رده آسیب‌پذیرها قرار گرفته و جمعیت آنها به شدت کاهش یافته است.

آلودگی عامل ثانویه برای انقراض نسل ماهی‌ها

کارشناسان معتقدند که آلودگی رودخانه‌ها دلیل اصلی انقراض نسل ماهی‌ها نیست و دلایل متعدد دست به دست هم می‌دهند که حیات آبزیان به خطر بیفتد. برداشت آب غیر مجاز از طریق پمپ‌ها رودخانه را خشک کرده وباعث کاهش کیفیت آب می‌شود. از سوی دیگر کارگاه‌های شن و ماسه بستر رودخانه‌های شمال کشور، این اکوسیستم را تخریب می‌کنند. با کاهش آب رودخانه‌ها و ورود فاضلاب به آنها، کیفیت آب بشدت کاهش می‌یابد و ادامه حیات برای آبزیان با مشکل مواجه می‌شود. ماهی‌ها اگر بتوانند زیستگاه جدید پیدا کنند، مهاجرت می‌کنند. در غیر این صورت تجدید نسلشان دچار مشکل می‌شود و نسل آنها در معرض خطر انقراض قرار می‌گیرد. اگرچه آلودگی آب رودخانه‌ها بر کیفیت زندگی ماهیان اثر می‌گذارد، اما دلیل اصلی برای انقراض آنها نیست و آلودگی‌ها دلیل ثانویه برای جلوگیری از تخم‌ریزی ماهی‌ها به حساب می‌آید. در شرایطی که بسیاری از رودخانه‌های شمال کشور، با تور صیادان مسدود شده و تمام ماهی‌های مهاجر در تله صیادان گرفتار می‌شوند، صید بی‌رویه عامل مهمتری نسبت به آلودگی به شمار می‌رود. کارشناسان بر این باورند که نسل آبزیان دریای جنوب بیشتر تحت تاثیر آلودگی، اسکله‌سازی و توسعه سواحل در معرض خطر قرار دارد و گونه‌های ماهی شمال بیشتر تحت تاثیر تنظیم آب، برداشت آب برای کشاورزی، کانال‌سازی، سدسازی و آلودگی هستند زیرا دریای خزر یک دریای بسته است.

لیلا مرگن

شما سال گذشته دلنوشته‌ای در فضای مجازی منتشر کردید و گفتید عده‌ای قصد جانتان را دارند و تهدیدتان می‌کنند. خوشحالم که زنده‌اید!

وقتی در طبیعت هستم به تنها کسی که می‌توانم پناه ببرم خداوند است. شکارچیانی که من از آنها حرف زدم یکسری آدم گردن‌کلفت‌اند که از هیچ‌کسی نمی‌ترسند و شاید اگر به خاطر قومیت نبود خیلی وقت پیش مرا می‌کشتند.

از کدام طایفه خوزستان هستید؟

سادات علوی.

و محیط‌بان کدام زیستگاه؟

جنوب غرب خوزستان در شنزارها و تپه ماهورهای بستان.

بودن در این منطقه انتخاب خودتان بود یا قرعه به نامتان افتاد؟

می شود گفت انتخاب خودم بود. دهه ۸۰ عده‌ای از دانشگاه به قصد تحقیق به منطقه آمدند و می‌خواستند درباره رژیم غذایی آهوها پژوهش کنند. آن زمان سازمان محیط‌زیست قصد داشت در رامهرمز سایت تکثیر در اسارت ایجاد کند برای همین دانستن رژیم غذایی آهوها واجب بود. این افراد سراغ من آمدند و تا جایی که امکان داشت به مدت دو سال کمک‌شان کردم. در پایان کار به نقطه‌ای رسیدیم که حتی می‌دانستیم یک آهو در دقیقه چند دانه برگ می‌خورد.

آن زمان سرباز معلم بودید، درست است؟

بله، قبل از این که محققان بیایند من متوجه شده بودم که آهوها درمنطقه هستند در حالی که همه تصور می‌کردند به‌واسطه جنگ ایران و عراق، آهوها منقرض شده‌اند. من آن زمان معلم روستای ابوقریب بودم و در سه پایه تدریس می‌کردم و می‌دیدم که دانش‌آموزان وقتی عکس آهو یا قوچ و میش را در کتاب‌ها می‌بینند، می‌گویند ما هم اینجا از اینها داریم. این بچه‌ها بیشترشان عصرها چوپانی می‌کردند، همین شد که حرف شان را جدی گرفتم و رفتم دنبال آهوها. به این ترتیب رد آهوها و سرگین شان را پیدا کردم، کمی بعدتر هم خودشان را دیدم. البته بعد از این که مطمئن شدم آهوها درمنطقه ما وجود دارند به مسئولان گزارش دادم ولی خب کسی قبول نکرد.

آهویی که شما پیدا کرده بودید ظاهرا آهوی ایرانی نبوده؟

بله، اسمش آهوی فکه یا آهوی بین النهرین است. همه گونه‌ها و زیرگونه‌های آهو در خاورمیانه با آهوی ایرانی متفاوت‌اند و این تفاوت در ظاهرشان بخوبی دیده می‌شود. یکی از بارزترین این تفاوت‌ها گواتر آنهاست به‌طوری که گواتر آهوی ایرانی کاملا برجسته و برآمده است ولی آهوی فکه انگار اصلا گواتر ندارد و یک گردن کاملا صاف دارد. البته گواتر آهوهای نر فکه در زمان جفتگیری کمی برآمده می‌شود.

حالا شما که به نوعی کاشف آهوی بین‌النهرین در ایران هستید، می‌خواهید هر طور شده جلوی انقراضش را بگیرید. گفتید شکارچی‌ها آدم‌های گردن کلفتی هستند، اینها دقیقا کی هستند؟

اینها مشتی آدم پولدارند که به پشتوانه این پول دست به هر کاری می‌زنند و حتی با خودشان شکارچی خارجی هم می‌آورند.

از کجا؟

از کشورهای حاشیه خلیج فارس.

این گردن کلفت‌ها شغلشان چیست که این همه پولدارند؟

زمین و مغازه و ملک و املاک دارند. اینها شکارچی تفریحی هستند، نه این‌که زندگی‌شان ازشکار بگذرد، خیلی هم بی‌رحم‌اند. من در دشت آزادگان کسی را نمی‌شناسم که شکارچی باشد اگر معدود کسانی هم که پیدا شوند همین عده شکارچی گردن کلفت هدایتشان می‌کنند. در دشت آزادگان برای آهوها احترام زیادی قائل اند و می‌گویند آهوی امام رضا(ع)، یا این که معتقدند آهو نفرین می‌کند اگر اذیتش کنیم. اما شکارچی‌ها به این چیزها اهمیت نمی‌دهند و شب‌ها که برای شکار می‌آیند با نورافکن‌های قوی می‌زنند به چشم آهوها تا قدرت بینایی‌شان را به طور موقت از دست بدهند و آن وقت با اتومبیل داخل شن‌ها و ماسه‌ها می‌روند و آهوها را با تیر می‌زنند.

پس نر و ماده و بچه برایشان مهم نیست!

همین امسال، ماه اول بهار ماده آهویی را زدند که داشت زایمان می‌کرد. من آن آهو را می‌شناختم چون هر روز در نقطه‌ای مشخص می‌نشست، اما آنها آمدند بالای سرش و در همان حالت نشسته او را زدند. من عکس خون این آهو و جایی را که می‌خواست در آن زایمان کند منتشر کردم تا شاید تلنگری باشد.

جریمه شکار آهو چه قدر است؟

ده میلیون تومان است ولی برای این شکارچی‌ها که من می‌شناسم اصلا زیاد نیست.

شکارچی‌ها آهوها را می‌خورند؟

بله کباب می‌کنند و می‌خورند، معمولا هم در همان محل شکار. قبلا که منطقه ما شکار ممنوع نبود آنها آهوها را شبانه کباب می‌کردند و سرشان را در همان محل دفن می‌کردند، بعد روباه‌ها کله‌های آهو را پیدا می‌کردند و از خاک در می‌آوردند. این طور شد که عشایر مستقر درمنطقه متوجه شکار آهوها شدند چون شکارچی‌ها در تاریکی شب می‌آیند و کسی نمی‌بیند آنها چه می‌کنند. بدتر این که به شکار یک آهو هم بسنده نمی‌کنند و تا می‌توانند شکار می‌زنند. آهوها همیشه در گله‌های کوچک حرکت می‌کنند و این افراد به لطف تفنگ‌هایشان که ساچمه را به اطراف پخش می‌کند شکار دسته جمعی می‌کنند. به نظر من اسلحه‌های جدید شکار بسیار کثیف است.

تا به حال شده سر بزنگاه برسید و با شکارچی‌ها رخ به رخ شوید؟

یک‌بار از فاصله ۷۰ متری به من تیراندازی کردند چون پروژکتورم را به سمتشان گرفته بودم تا دست از شکار بردارند ولی آنها تیراندازی کردند که یکی از تیرها به سینه‌ام خورد و یکی دیگرش موتورم را پنچر کرد. یک بارهم مرا با اسلحه جنگی به مرگ تهدید کردند. وقتی شکارچیان را می‌بینم حالتی به من دست می‌دهد که می‌خواهم به هر طریق ممکن جلویشان را بگیرم ولی یا متواری می‌شوند یا به سمت محیط‌بان تیراندازی می‌کنند.

به‌خاطر زخمی شدنتان توانستید شکایت کنید؟

نه نتوانستم. آخرین مورد درگیری ام با شکارچی‌ها اردیبهشت سال گذشته بود. آنها درجاده بودند و من قصد داشتم ازآنها سبقت بگیرم، ولی وقتی روبه‌روی پنجره ماشین شان قرار گرفتم دو تیر به قصد کشتن به سمتم شلیک کردند که جاخالی دادم و خدا را شکر زنده ماندم. البته تیرانداز را شناختم و ماجرا را صورتجلسه کردم و به اداره فرستادم، اداره هم پرونده را برای دادگاه ارسال کرد. ولی دادگاه از من شاهد خواست،‌ یک شاهد آوردم اما گفتند یک شاهد دیگرهم لازم است که من نداشتم. البته شکارچی‌ها بعد از تیراندازی به خانه ما آمدند و گفتند هر خسارتی وارد شده جبران می‌کنیم ولی من مصر به طرح شکایت بودم، گرچه شکایتم به جایی نرسید.

به نظرشما علت اصلی اصرار عده‌ای به شکار چیست، با توجه به این که نیاز مالی ندارند؟ فکر می‌کنید باید فرهنگ‌سازی شود؟

شکارچی‌ها دو گروه‌اند، برخی با فرهنگ‌سازی مختصر دست برمی‌دارند ولی عده‌ای آدم خوشگذران هستند که زندگی‌شان به این سبک و سیاق می‌گذرد و حتما باید جانوری را بکشند. من فرهنگ‌سازی را برای هر دو گروه امتحان کردم که برای دسته دوم جواب نداده. ما در خوزستان دو طایفه بزرگ کنانه و خسرج داریم. سال‌ها قبل تعدادی شکارچی داشتند و من برای منصرف کردن آنها از شکار سراغ بزرگشان رفتم و توضیح دادم که آهوهای این منطقه میراث طبیعی هستند و نسل شان دارد از بین می‌رود. باور کنید اینها دیگر شکار نکردند ولی آن عده شکارچی خاص دست نکشیدند.

به نظر می‌رسد اینها باید مجازات شوند، آن هم مجازات‌های سنگین و بازدارنده!

قطعا. اینها نیازمند برخورد شدید هستند البته نه از نوع جریمه نقدی، چون جواب نمی‌دهد.

با وجود همه خطراتی که تا به حال وجود داشته و بعد از این هم حتما وجود خواهد داشت چرا دست از محیط‌بانی برنمی‌دارید؟

گاهی اوقات اطرافیانم به من می‌گویند تو دیوانه‌ای چون جانت را به‌خاطر چند آهو به خطر انداخته‌ای. اما من آن‌قدر به آهوها علاقه‌مندم که اگر یک روز آنها را نبینم ردشان را دنبال می‌کنم تا آرام شوم. بهتر است بگویم من عاشقم و یک عاشق جز این نمی‌کند.

داستان دوربین و موتورسیکلت

او آهوها را به چشم دیده بود، ردشان را در شنزارها و تپه ماهورها گرفته بود و ایمان داشت که فکه حالا دیگر آهو دارد. اما کسانی که سال‌ها فکه را با مین‌های عمل نکرده‌اش می‌شناختند، سختشان بود آهوها را باور کنند. سیدباقر ولی افتاد دنبال آهوها تا این بار بچیندشان در قاب یک دوربین عکاسی قرضی که آویزان گردنش بود. او این کار را کرد و شد کاشف آهوها، یک محافظ جان سخت.

از سال۸۷ به این سو که او لباس رسمی محیط‌بانی پوشیده، داستان اما چندان فرقی با امروز نکرده چون یکی از موتورسیکلت‌ها که روزانه تا۲۰۰ کیلومتر رویش می‌نشیند و می‌راند دارایی شخصی اوست و موتورسیکلت دوم، هدیه فعالان و دوستداران محیط زیست به سیدباقر. باورش سخت است ولی باک اینها با بنزینی پُر می‌شود که محیط بان خوزستانی خودش می‌خرد؛ از آهوها برای آهوها.

خوش تراش های پر طاقت

آهوهای فکه ظریف و نازک اند ولی پرطاقت و مقاوم، آنقدر که سیدباقر درعجب است که اینها درگرمای بالای۶۰ درجه شنزارها چطور زنده می مانند. آهوهای فکه کم می خورند و اندک می نوشند، از برج هشت تا اواخر برج دو هم به جز دو سه بار لب به آب نمی زنند، آبشان هم اگر تلخ و شور یا لجن باشد فرقی به حالشان ندارد. سیدباقر یک بار میان شنزارها از شدت عطش چند جرعه ای از آب آهوها نوشید ولی دوام نیاورد و مبتلا به اسهال شد، تا یک ماه، بی وقفه. پزشکان به او گفته بودند آبی که نوشیده روده بزرگش را به هم ریخته است.

مریم خباز

اما خبرهایی که از برخی پاسگاه‌های محیط‌بانی به گوش می‌رسد حکایت دیگری نقل می‌کند،‌ واقعیتی که تلخ است و هشدار می‌دهد این روزها عاشقی برای برخی محیط‌بانان دیگر اهمیتی ندارد، محیط بانانی که سختی کار و حقوق پایین‌شان را بهانه می‌کنند تا دست در دست خون آلود شکارچیان غیر مجاز بگذارند و با آنها به یادگار روی لاشه خونی حیوانات عکس بگیرند، محیط‌بانانی که چشم می‌بندند به روی قاچاقچیان آب و خاک و به قول معروف زیر سبیلی رد می‌کنند، تخلف سودجویانی را که سلامت آب و خاک کشور را نشانه رفته‌اند.