تاریخ طبیعی کشور در یک موزه

موزه‌های تاریخ طبیعی، نقش مهمی در هر جامعه دارند. آنها محلی برای شناسایی و معرفی گونه‌های جانوری، گیاهی، زیست بوم و تنوع زیستی هر کشور هستند و می‌توانند محل مناسبی برای کارهای آموزشی، فرهنگی، اجتماعی و تحقیقاتی باشند.

اما در کشورمان آن طور که باید به موزه ها رسیدگی نمی شود، به همین دلیل موزه ها امکانات لازم برای جلب بازدید کننده ندارند. برای نمونه در بدو ورود به موزه تنوع زیستی محیط زیست در پارک پردیسان با مجسمه هایی بزرگ از دو گونه جانوری رو به رو می شوید که در کنارشان جمله منقرض شده حک شده است. در این موزه به دلیل نبود شیر و ببر ایرانی مسئولان موزه مجسمه هایی از آنها ساخته اند، اما جالب اینجاست که در موزه های سایر کشورها مانند انگلیس نمونه تاکسیدرمی شده این دو گربه سان بزرگ وجود دارد؛ در حالی که مدیرکل موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیک محیط زیست ادعا می کند پوست شیر ایرانی به احتمال زیاد میان ایلیاتی های جنوب کشور وجود دارد، به همین دلیل او از افرادی که ممکن است این گنجینه ملی را به ارث برده باشند، درخواست می کند آن را برای کامل شدن موزه تاریخ طبیعی کشور به موزه اهدا کنند.

بعد از عبور از کنار مجسمه های شیر و پلنگ ایرانی که سال هاست منقرض شده اند، نوبت به جانوران در خطر انقراض مانند یوزپلنگ و فک خزری می رسد. در موزه تاریخ طبیعی محیط زیست، جانوران تاکسیدرمی شده را درون محفظه های شیشه ای بزرگی قرار داده اند. به این صورت که تعدادی از آنها در ویترین های دو طرف موزه قرار گرفته و تعدادی دیگر در محفظه های شیشه ای بزرگی که در مرکز موزه قرار دارند و تا انتهای سالن موزه کشیده شده جای داده شده اند.

مسئولان موزه انتهای سالن موزه را به آبزیان کشورمان اختصاص داده و با فضاسازی و استفاده از نور و رنگ آبی سعی کرده اند جانورانی را که در خلیج فارس فارس و دریاچه خزر زندگی می کنند، به تصویر بکشند. در ویترین های شیشه ای دیگر موزه هم می توان قسمتی از گونه های گیاهی کشورمان را به تماشا نشست که در کنار برخی از گونه های جانوری قرار گرفته اند. البته در کنار مجسمه ها و جانوران تاکسیدرمی شده نباید از تابلوهای نقاشی که از جانوران و گیاهان کشیده شده است، غافل شد. بیشتر این نقاشی ها در مرکز موزه و بالای ویترین ها نصب شده تا گونه های جانوری موجود در موزه بهتر به چشم بازدید کنندگان بیایند.

علاوه بر گونه های گیاهی و جانوری کشورمان، نمونه هایی از تنوع زیستی قاره های آسیا، آفریقا، آمریکا و اقیانوسیه نیز در موزه تنوع زیستی محیط زیست به نمایش گذاشته شده است؛ گونه هایی که در نوع خود منحصر به فرد بوده و هستند. یکی از کارشناسان موزه در این باره به «جام جم» می گوید: مارخور که در کوهپایه های هیمالیا زندگی می کند، بسیار نادر است. تا مدتی قبل گمان می شد این گونه منقرض شده باشد، اما با تلاش ها نسل این گونه احیا شد. جالب است بدانید تا حدود چهار سال پیش پروانه شکاری که برای این گونه صادر می شد، بیش از صد دلار بود و این ماجرا کار را برای موزه هایی که می خواستند نمونه ای از این حیوان را در اختیار داشته باشند، مشکل می کرد.

موزه ای که خاک می خورد

با این که حداقل ها در موزه تاریخ طبیعی محیط زیست برای بازدید کننده ها در نظر گرفته شده است، اما گویا کمتر شخصی علاقه دارد درباره تاریخ طبیعی کشورش بیشتر بداند، زیرا با این که حدود دو ساعتی است در موزه تنوع زیستی پارک پردیسان هستیم، تعداد بازدیدکنندگان موزه از یک پدر و دو فرزندش بالاتر نرفته است. به گفته یکی از کارشناسان موزه تابستان فصل کسادی موزه است، چون بیشتر بازدیدکنندگان به شکل اردوهای مدرسه ای از موزه دیدن می کنند.

به نظر می رسد مسئولان موزه باید برای جلب بازدید کنندگان بیشتر و تشویق آنها برای دیدن موزه، سیاست های جدی تری را در نظر بگیرند، هرچند مسئولان موزه هم ادعا می کنند بودجه آنها محدود به اعتباری است که سازمان محیط زیست برایشان در نظر می گیرد.

موزه ای از دوران شکاربانی

شهاب الدین منتظمی، مدیر کل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیک سازمان محیط زیست درباره تاریخچه این موزه به «جام جم» می گوید: موزه تاریخ طبیعی جزو یکی از دفتر هایی بوده که از بدو تشکیل اداره شکاربانی در سال 1346 ایجاد شده، اما با توجه به ارزش و جایگاهی که موزه های تاریخ طبیعی هر کشور در سطح دنیا دارند سعی شده وضع موزه بهتر از پیش شود تا آنجا که در سال 85 بحث ذخایر ژنتیکی مطرح و شروع شد. موزه تاریخ طبیعی محیط زیست بخش های تخصصی گوناگونی مانند، فسیل شناسی یا دیرینه شناسی، گیاه شناسی، جانوری و ذخایر ژنتیکی و زیست فناوری دارد، البته هر کدام از این مجموعه ها زیر گروه های خود را دارد، مانند گروه جانوری که بخش های تخصصی مهره داران و بی مهرگان را شامل می شود.

منتظمی ادامه می دهد: در موزه تاریخ طبیعی ساختار کتابخانه تخصصی، کارگاه تاکسیدرمی و مخازن علمی بایگانی نیز وجود دارد. امروزه در این مخازن علمی نزدیک 40 هزار نمونه گیاهی، حدود 30 هزار نمونه جانوری مهره دار و بی مهرگان، حدود 3000 سمپل بانک ژن و نزدیک ده هزار نمونه فسیلی داریم. با این که وضع موزه تاریخ طبیعی محیط زیست با استاندارهای جهانی فاصله زیادی دارد، اما به گفته منتظمی آنها تمام تلاش خود را به کار گرفته اند تا همه چیز به روز شود. او می افزاید: سعی داریم به آخرین روش های نگهداری از نمونه ها مجهز شویم، زیرا اصلی ترین کار ما امروزه غنی سازی مخازن علمی است. به هر حال باید زیر ساخت مطالعات دانشگاهی را بتوانیم تامین کنیم.

در مخازن موزه تاریخ طبیعی نمونه های زیادی ذخیره شده است که صرفا ارزش علمی دارد.

پوست شیر ایرانی وجود دارد

باورش مشکل است، اما در هیچ کدام از موزه های تاریخ طبیعی کشور نمونه تاکسیدرمی شده ببر و شیر ایرانی وجود ندارد، البته در موزه محیط زیست یک تخته پوست از ببر ایرانی وجود دارد که به دلیل دباغی نامناسب نمی توان آن را تاکسیدرمی کرد. این در حالی است که درخصوص شیر ایرانی، تخته پوست هم وجود ندارد. منتظمی می گوید: ما احتمال می دهیم میان نوادگان ایلیاتی های جنوب کشور پوست شیر ایرانی وجود داشته باشد، به همین دلیل از آنها تقاضا داریم پوست شیر ایرانی را به عنوان میراث ملی در اختیار موزه قرار بدهند. چنانچه کارشناسان نمونه پوست شیر ایرانی را در اختیار داشته باشند، می توانند از آن به عنوان یک الگو استفاده کنند. مدیرکل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیک سازمان محیط زیست ادامه می دهد: این نمونه می تواند به عنوان یک معیار باشد. برای نمونه اگر جایی ادعا شد شیر ایرانی پیدا شده می توان به وسیله آن ماجرا را ثابت کرد یا از طریق این نمونه می توان صحت و سقم وجود شیر ایرانی در هندوستان را بررسی کرد. علاوه بر این، وجود نمونه هایی از پوست شیر ایرانی حکم یک گنجینه را دارد و باید در موزه تاریخ طبیعی کشور در معرض دید عموم قرار گیرد.

جمع آوری گونه ها

ایجاد یک موزه سالیان سال زمان می برد و گذر زمان ارزش آن را بیشتر از قبل می کند. به همین دلیل بحث نگهداری از نمونه ها و دستیابی به آخرین روش های علمی روز دنیا در این خصوص باید مورد توجه مسئولان موزه های کشور باشد، زیرا با توجه به سیاست های محیط زیست، دیگر مانند گذشته نمی توان برای جمع آوری نمونه های جانوری پروانه شکار صادر کرد و آرامش محیط زیست را برهم زد.

منتظمی عنوان می کند: به اعتقاد ما برای احداث موزه نمی توان به طبیعت ورود پیدا کرد و گفت در مدت یک سال نمونه های مورد نیاز موزه را صید می کنیم. درواقع ما برای غنی سازی موزه شکار نمی کنیم، بلکه نمونه هایی را که براثر حادثه یا به صورت طبیعی تلف شده اند، استفاده می کنیم. به همین دلیل حدود 50 سال زمان سپری شده تا موزه به این شکل درآید. بنابراین نمونه های جانوری که از شکارچیان غیرمجاز کشف و ضبط شده یا بر اثر حوادث به صورت طبیعی تلف شده اند، از استان های مختلف به بخش تاکسیدرمی موزه تاریخ طبیعی محیط زیست منتقل شده و بعد از پشت سر گذاشتن مرحله تاکسیدرمی در اختیار موزه ها قرار می گیرند.

وقتی لاشه یک گونه جانوری به بخش تاکسیدرمی منتقل شد، ابتدای کار آن را فریز می کنند تا در فرصت مناسب کارهای لازم را انجام دهند. به گفته منتظمی چون حجم کار در کارگاه تاکسیدرمی بالاست و آنها نیروی کار کافی در اختیار ندارند، لاشه جانوران را فریز می کنند. او می گوید: در کارگاه تاکسیدرمی انواع مهره داران و پرندگان تاکسیدرمی می شوند. برای این کار ابتدا روی لاشه حیوانات عمل پوست کنی انجام شده و در مراحل بعد قالب سازی انجام می شود و بعد هم کار عضله سازی و آرایش سر و بدن حیوان صورت می گیرد. البته علاوه بر گونه های جانوری در موزه تاریخ طبیعی محیط زیست نمونه های گیاهی هم نگهداری می شود.

بانک ژن

یکی دیگر از بخش های مهم موزه تاریخ طبیعی سازمان محیط زیست، بانک ژن این مجموعه است که به محققان و کارشناسان خدمات می دهد، البته در این بانک ژن خبری از سلول زنده نیست و اکنون فقط از بافت جانوران نگهداری می شود، منتظمی ادامه می دهد: زیرساخت های لازم برای نگهداری سلول زنده نیز فراهم شده و در آینده ما می توانیم بانک سلول های زنده را نیز داشته باشم. به این شکل در صورت نیاز می توان از بانک ژن برای احیای گونه های منقرض شده یا ایجاد تنوع در جمعیت یک گونه جانوری بهره برد.

اکنون در بانک ژن سازمان محیط زیست از بافت جانوران مانند خون، پوست و استخوان نگهداری می شود و به گفته منتظمی قرار است مدتی دیگر شرایط برای نگهداری اسپرم و تخمک گونه های جانوری نیز فراهم شود.

از مزایای دیگر ایجاد بانک ژن می توان به آرامش بیشتر طبیعت و گونه های جانوری اشاره کرد، زیرا به این شکل نمونه های لازم در اختیار محققان قرار گرفته و آنها با حضورشان در طبیعت به جانوران استرس وارد نمی کنند، منتظمی توضیح می دهد: اکنون هفت سال از شروع به کار بانک ژن می گذرد، در این مدت نمونه های زیادی جمع آوری کرده ایم، این ماجرا هم به نفع طبیعت است، هم محققان زیرا سرعت کار آنها را نیز بالا می برد.

بهتر است بدانید مسئولان بانک ژن برای تکمیل نمونه های خود از گونه های جانوری آسیب دیده استفاده می کنند. آنها برای جمع آوری نمونه ها و تکمیل بانک خود از محیط بانان و محققان استفاده می کنند به این شکل که با برگزاری کارگاه های آموزشی برای محیط بانان به آنها آموزش لازم را در این خصوص داده اند، منتظمی می افزاید: تاکنون ما ده کارگاه آموزشی برای محیط بانان برگزار کرده و به آنها نحوه نمونه برداری و کد گذاری نمونه های را آموزش داده ایم. به این شکل ما اطمینان داریم نمونه هایی که محیط بانان برای ما می آورند استاندارد ها لازم را برای ذخیره شدن دارد.

محققان در تکمیل بانک ژن نقش دارند. آنها در برابر خدماتی که از بانک ژن دریافت می کنند، به کامل شدن بانک ژن کمک می کنند. به این ترتیب نمونه ها از طریق افراد معتبر و معتمد در اختیار کارشناسان بانک ژن قرار گرفته و آنها کار خود را برای ذخیره سازی بافت نمونه ها شروع می کنند. به این شکل که از عضله و پوست نمونه برداری شده و بعد از شستشو در آزمایشگاه قطعه قطعه شده و کد گذاری می شود. در مرحله بعد بافت های به دست آمده را در محلول های مخصوص قرار داده یا به صورت خشک و فریز شده نگهداری می کنند.

علاوه بر این، مسئولان بانک ژن در مواقعی که گونه های جانوری زنده گیری می شود، نمونه خون نیز تهیه می کنند.

در موزه های تاریخ طبیعی کشورمان نمونه های کمیابی از گونه های جانوری ایرانی و خارجی نگهداری می شود، اما نبود اعتبار لازم سبب شده این نمونه ها با خطر پوسیدگی رو به رو شود. به گفته مدیرکل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیک سازمان محیط زیست اکنون تامین نمونه های خارجی برای موزه های خیلی گران تمام می شود، به همین دلیل بیشتر از 15 سال است هیچ نمونه خارجی وارد موزه های کشورمان نشده است. او تاکید می کند: نگهداری و حفاظت از موزه هزینه بر است. خیلی از موزه های دنیا ساختار علمی ـ آموزشی دارند. آنها هزینه های خود را در قبال خدماتی که می دهند تامین می کنند، اما موزه ما مربوط به دستگاه نظارتی است و درآمدزایی ندارد به همین دلیل وابسته به اعتبارات سازمان محیط زیست هستیم. این در حالی است که هر چه سن موزه و نمونه آنها بالا برود به رسیدگی و مراقبت بیشتری نیاز دارد.

علاقه مندان برای بازدید از موزه می توانند از ساعت 8 و 30 دقیقه تا 14 و 30 دقیقه شنبه تا چهارشنبه هر هفته با پارک پردیسان و موزه تنوع زیستی سازمان محیط زیست مراجعه کنند قیمت بلیت هم برای ایرانی ها 2000 و برای اتباع بیگانه 15 هزار تومان در نظر گرفته شده است.

کمک بانک ژن به گوزن زرد ایرانی

مدتی قبل نمونه های بافت گوزن زردی که در بانک ژن نگهداری می شد، به کار آمد و سبب شد کارشناسان بدون زنده گیری این گونه با ارزش، ایرانی بودن آن را ثابت کنند. مدیرکل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیک سازمان محیط زیست عنوان می کند: تا مدتی پیش برخی ها ادعا می کردند گوزن زرد ایرانی خالص نیست و با گونه های دیگر آمیخته شده است به همین دلیل باید ثابت می شد گوزن زرد ایرانی است. برای این کار محققان کشور باید به طبیعت رفته و اقدام به زنده گیری این گونه جانوری برای نمونه برداری می کردند، اما با وجود بانک ژن دیگر نیاز به زنده گیری گوزن زرد و وارد کردن استرس به طبیعت نبود، زیرا با نمونه هایی که در بانک ژن وجود دارد، کارشناسان توانستند خالص بودن گوزن زرد ایرانی را ثابت کنند. مدیرکل دفتر موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیک سازمان محیط زیست ادامه می دهد: اینجا بود که بانک ژن با داشتن 70 سمپل ژنتیکی به کار آمد و به این طرح سرعت بخشید و سبب شد جمعیت گوزن زرد ایرانی با گونه ناخالص آن قاطی نشود.