گزارشگران سبز خبر اینجا سبز می‌شود
کاهش آب رودخانه‌ها و افزایش آلودگی این اکوسیستم‌ها نسل آبزیان را در معرض خطر انقراض قرار داده است
گزارشگران سبز: نفس ماهی‌های رودخانه‌های غرب کشور به شماره افتاده است. پمپ‌هایی که در بالادست آب را برای باغات و مزارع می‌کشند یا سدهایی که دریچه‌های آنها باز نمی‌شود، فرشی از ماهی خشکیده در بستر رودخانه‌های زاینده‌رود، کشکان، گاماسیاب و سیمره به جا می‌گذارد. سدهای بتنی عظیم‌الجثه راه آب را می‌بندند تا در فصل خشک آب در اختیار کشاورزان قرار دهند. از سوی دیگر هم پمپ‌های غیر مجاز شیره جان رودخانه‌ها را می‌مکند تا چرخ زندگی کشاورزان بچرخد اما این چرخش، به قیمت انقراض نسل بخشی از زیست‌مندان کره زمین تمام می‌شود. وزارت جهاد کشاورزی که متولی معیشت صیادان هم هست، امسال با آب منطقه‌ای‌های شمال توافق کرد که کشاورزان با استفاده از پمپ‌های آب نگذارند آب شیرین رودخانه‌ها هدر رود و به سمت دریا سرازیر شود. بر اساس این توافق قرار بود دریچه سد سفیدرود دیرتر باز شود و پمپ‌ها آب رودخانه‌ها را به سمت بیجارها هدایت کنند. اگرچه با این تصمیم، به ظاهر آب شیرین هدر نرفت، اما رئیس سازمان شیلات ایران اعلام کرد که امسال ماهیان خاویاری به دلیل آلودگی آب رودخانه‌ها، اقدام به تخم‌ریزی نکرده‌اند. این در حالی است که کارشناسان، آلودگی آب را عاملی ثانویه برای توقف تخم‌ریزی ماهیان دانسته و معتقدند که دلیل اصلی بروز این مشکل کاهش آب رودخانه‌ها به دلیل سدسازی و برداشت بیش از حد آب برای کشاورزی از طریق پمپ‌هاست. امید صدیقی کارشناس محیط‌زیست و مدیر کل پیشین دفتر اکوبیولوژی دریای سازمان حفاظت محیط‌زیست در گفت‌وگو با «جام‌جم» عنوان می‌کند: رودخانه‌های زیادی در کشور محل تخم‌ریزی ماهی‌هاست. بیش از ۲۰۰ رودخانه در حوضه آبریز خزر وجود داشته است که در اکثر اینها قبلا ماهی‌ها برای تخم‌ریزی می‌آمدند، اما این روز ها ماهی‌ها موفق نمی‌شوند وارد رودخانه شوند.
او ادامه می‌دهد: حتی اگر وارد رودخانه شوند به دلیل آلودگی و تخریب زیستگاه، تخم ماهی‌ها بارور نمی‌شود.
سدسازی علیه چرخه حیات رودخانه‌ها
صدیقی کاهش آب رودخانه‌ها به دلایل مختلف اعم از برداشت آب برای تامین نیاز کشاورزی و یا سدسازی را عاملی برای افزایش آلودگی‌های آب این اکوسیستم می‌داند.
او می‌گوید: آلودگی یکی از عواملی است که باعث کاهش کیفیت آب شده و زندگی ماهی‌ها را با اختلال مواجه می‌کند.
آریا وزیرزاده، عضو هیات علمی دانشگاه شیراز هم در گفت‌وگو با «جام‌جم» کاهش آب رودخانه‌ها را عاملی برای بروز مشکل در زندگی ماهی‌های درشت جثه بویژه ماهیان خاویاری معرفی می‌کند.
به گفته او این دسته از ماهی‌ها، دوره رسیدگی جنسی خود را در رودخانه‌ها می‌گذرانند اما وقتی رودخانه سفیدرود یا گرگان رود آب زیادی ندارند، امکان مهاجرت به رودخانه برای طی دوره رسیدگی جنسی از ماهی سلب می‌شود و تکثیر آن در استخرهای پرورشی که محیط رودخانه را شبیه‌سازی کرده‌اند هم منجر به تولید لارو بی‌کیفیت می‌شود.
آن‌طور که وزیرزاده می‌گوید تعبیه پلکان برای سدها، هیچ نفعی برای تکثیر ماهیان درشت جثه ندارد و صرفا ماهی‌هایی که وزنشان کم است و در عین حال جسور هستند (شامل آزاد ماهیان و کپورماهیان) می‌توانند از این گذرگاه‌ها استفاده کرده و به مسیر خود ادامه دهند اما نسل ماهیان خاویاری که ماهیان آرامی هستند و جثه بزرگ دارند، به دلیل نبود این توانمندی، در معرض خطر انقراض قرار می‌گیرد. در جنوب هم نسل ماهی صُبور به دلیل سدسازی‌ها در معرض خطر انقراض قرار دارد.
خطر در کمین لابسترها و جلبک‌ها
به گفته این عضو هیات علمی دانشگاه شیراز، ماهیان تنها موجوداتی نیستند که از تخریب زیستگاه به دلایل مختلف رنج برده و نسلشان در معرض خطر انقراض است. لابسترها سخت‌پوستانی هستند که گران قیمت‌ترین آبزی دنیا به حساب می‌آیند و دوره لاروی آنها ۱۸ ماه طول می‌کشد. لابسترها کف‌زی هستند و دستکاری ساحل‌ها برای ایجاد شناگاه، زدن اسکله و اقداماتی از این دست نسل آنها را در معرض خطر قرار داده است. نسل جلبک‌های ماکرو که مخفیگاه لارو بسیاری از ماهی‌ها هستند هم به دلیل دخالت‌های انسان در معرض تهدید قرار دارند.
دلایل مهاجرت ماهیان
ماهی‌ها برای مهاجرت دلایل مختلفی دارند. به گفته کارشناسان، ماهی‌ها از لحاظ سیستم تخم‌ریزی یا مهاجر هستند یا مهاجر به حساب نمی‌آیند. برخی ماهی‌ها رود کوچ هستند. از دریا کوچ کرده و برای تخم‌ریزی به رودخانه وارد می‌شوند. اکثر ماهی‌ها به این شکل زندگی می کنند. ماهیان خاویاری یا آزاد ماهی در دریای خزر همچنین بیش از ۸۰ درصد کپور ماهیان و کفال ماهیان این دریا، مهاجرت می‌کنند و از دریا به رودخانه برای تخم‌ریزی می‌آیند. یک گروه کوچکی از ماهی‌ها دریا کوچ هستند. بیشتر عمر خود را در رودخانه می مانند و برای تولید مثل مهاجرت می‌کنند. نمونه مشهور این گروه در دنیا مار ماهی است. عده کمی از ماهی‌ها اصلا مهاجرت نمی‌کنند و مثل قزل‌آلای خال قرمز تمام عمر در رودخانه هستند یا در دریاچه آب شیرین به سر می‌برند. ماهی‌ها گاهی برای تغذیه از دریا مهاجرت کرده و وارد رودخانه‌ها می‌شوند. گاهی هم برای
رها شدن از شرّ انگل‌های روی بدن خود که به آب شیرین حساس است، به سمت رودخانه‌ها می‌آیند.
ماهیان در معرض خطر _انقراض
به دلیل نامناسب شدن شرایط رودخانه‌ها، نسل پنج گونه ماهی خاویاری در آستانه انقراض قرار دارد. امید صدیقی، مدیر کل پیشین دفتر اکوبیولوژی دریای سازمان حفاظت محیط‌زیست دراین باره می‌گوید: جمعیت ماهی قزل‌آلای خال قرمز که در منطقه لار و رودخانه‌های مناطق کوهستانی استان‌های مازندران، گیلان، آذربایجان غربی و چهار محال و بختیاری زندگی می کنند، وضعیت نگران کننده‌ای دارد.
در حاشیه خزر نوعی ماهی دهان گرد به نام لامپری و در غرب کشور جمعیت باربوس ماهیان بشدت تخریب شده است.به گفته او جمعیت گونه‌های بومی به دلیل افزایش گونه‌های غیر بومی و مهاجم به شدت در معرض تهدید است.
آلودگی آب، عامل توسعه تیلاپیا
به اعتقاد کارشناسان کاهش حجم آب و افزایش آلودگی‌های رودخانه‌ها به نفع ماهی غیربومی و مهاجم تمام می‌شود. در تالاب شادگان واقع در جنوب کشور ماهی مهاجم تیلاپیا وارد شده است. تیلاپیا گونه‌ای است که به سرعت تکثیر می‌شود، قدرت تغذیه بالا دارد و مهاجم است. این ماهی می‌تواند آلودگی را تحمل کند. این در حالی است که گونه‌های بومی نمی‌توانند شرایط نامناسب محیطی را تحمل کنند در نتیجه بر اثر افزایش آلودگی، عرصه برای زندگی گونه بومی تنگ می‌شود. تیلاپیا در حوزه خوزستان و تالاب شادگان وارد رودخانه کارون و چند رودخانه دیگر شده است. این ماهی، تالاب شادگان را در آستانه نابودی قرار داده. گونه‌های بومی «بنی»، «شیر بت» و «گطان» به‌عنوان ساکنان بومی تالاب شادگان پس از هجوم تیلاپیا در رده آسیب‌پذیرها قرار گرفته و جمعیت آنها به شدت کاهش یافته است.
آلودگی عامل ثانویه برای انقراض نسل ماهی‌ها
کارشناسان معتقدند که آلودگی رودخانه‌ها دلیل اصلی انقراض نسل ماهی‌ها نیست و دلایل متعدد دست به دست هم می‌دهند که حیات آبزیان به خطر بیفتد. برداشت آب غیر مجاز از طریق پمپ‌ها رودخانه را خشک کرده وباعث کاهش کیفیت آب می‌شود. از سوی دیگر کارگاه‌های شن و ماسه بستر رودخانه‌های شمال کشور، این اکوسیستم را تخریب می‌کنند. با کاهش آب رودخانه‌ها و ورود فاضلاب به آنها، کیفیت آب بشدت کاهش می‌یابد و ادامه حیات برای آبزیان با مشکل مواجه می‌شود. ماهی‌ها اگر بتوانند زیستگاه جدید پیدا کنند، مهاجرت می‌کنند. در غیر این صورت تجدید نسلشان دچار مشکل می‌شود و نسل آنها در معرض خطر انقراض قرار می‌گیرد. اگرچه آلودگی آب رودخانه‌ها بر کیفیت زندگی ماهیان اثر می‌گذارد، اما دلیل اصلی برای انقراض آنها نیست و آلودگی‌ها دلیل ثانویه برای جلوگیری از تخم‌ریزی ماهی‌ها به حساب می‌آید. در شرایطی که بسیاری از رودخانه‌های شمال کشور، با تور صیادان مسدود شده و تمام ماهی‌های مهاجر در تله صیادان گرفتار می‌شوند، صید بی‌رویه عامل مهمتری نسبت به آلودگی به شمار می‌رود. کارشناسان بر این باورند که نسل آبزیان دریای جنوب بیشتر تحت تاثیر آلودگی، اسکله‌سازی و توسعه سواحل در معرض خطر قرار دارد و گونه‌های ماهی شمال بیشتر تحت تاثیر تنظیم آب، برداشت آب برای کشاورزی، کانال‌سازی، سدسازی و آلودگی هستند زیرا دریای خزر یک دریای بسته است.
لیلا مرگن
