گزارشگران سبز خبر اینجا سبز می‌شود
گفت‌وگو با دکتر محمود یعقوبی، طراح اولین مزرعه خورشیدی ایران درباره علت عقب‌ماندگی کشور در توسعه بهره‌برداری از انرژی‌های تجدیدپذیر
متولد زاهدان است، اما مدرک دکترای مهندسی مکانیک خود را از دانشگاه پردوی آمریکا گرفته و حدود ۴۱ سال است که در دانشگاه شیراز تدریس می‌کند؛همان دانشگاهی که در بین سال‌های ۱۳۴۴ تا ۱۳۵۱ در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد در آن تحصیل کرد. محمود یعقوبی سال ۱۳۸۱ به عنوان چهره ماندگار کشور در رشته مهندسی مکانیک برگزیده شد، جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی را در سال ۱۳۸۵ برد، در سال ۱۳۹۱ جایزه علامه طباطبایی بنیاد ملی نخبگان را به دست آورد، از سال ۱۳۷۳ تا کنون عضو پیوسته فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران است و در سال ۲۰۱۸ براساس اطلاعات پایگاه استنادی طلایه‌داران علم (ISI-ESI) نامش در فهرست یک درصد دانشمندان برتر جهان قرار گرفت، اما یک دستاورد خاص این دانشمند برجسته را بالاتر از همه این افتخارات قرار می‌دهد و آن طراحی وراه‌اندازی اولین مزرعه خورشیدی حرارتی ایران در بین سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۹ است. البته طرح یعقوبی و همکارانش به دلیل برخی مشکلات اقتصادی و مدیریتی به نتیجه کامل نرسید و هیچ‌گاه آن «مزرعه» به یک «نیروگاه» خورشیدی تبدیل نشد.
یعقوبی اواخر سال گذشته به دلیل تلاش‌هایش در عرصه توسعه انرژی خورشیدی برگزیده ویژه سی‌وسومین جشنواره بین‌المللی خوارزمی شد. این انتخاب بهانه‌ای می‌شود تا با او درباره چرایی بی‌توجهی مسؤولان کشور به گسترش استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و ظرفیت ایران برای بهره‌برداری از این انرژی‌ها صحبت کنیم و از این چهره ماندگار علمی بخواهیم علت عقب‌ماندگی ایران را در توسعه انرژی‌های پاک نسبت به کشورهای توسعه‌یافته جهان توضیح دهد.
سهم ناچیز انرژی‌های تجدیدپذیر
براساس آخرین آمارهای وزارت نیرو، ظرفیت اسمی تولید برق در کشورمان بیش از ۸۱ هزار مگاوات است. اما نکته این‌است که فقط ۸۶۵ مگاوات از این مقدار یعنی چیزی در حدود یک درصد برق تولیدی کشور از انرژی‌های تجدیدپذیر تامین می‌شود و ۹۹ درصد دیگر برق تولیدی دیگر از نیروگاه‌های فسیلی به دست می‌آید. این در حالی است که نیروگاه‌های تولید برق بر پایه مصرف سوخت‌های فسیلی، جزو آلاینده‌ترین صنایع برای محیط‌زیست هستند.
دکتر یعقوبی نیز در این باره توضیح می‌دهد، امروزه بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته جهان برای کاهش تولید آلودگی‌های زیست‌محیطی، سهم انرژی‌های تجدیدپذیر از میزان تولید برق در سرزمین‌های خود را به بیش از ۱۰ درصد رسانده‌اند. به گفته او، در این میان حتی کشوری مثل آلمان تا کنون سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در تولید برق خود را به مرز ۸۰ درصد رسانده است.
این در حالی است که در قانون برنامه ششم توسعه کشور پیش‌بینی شده است سهم استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر برای تولید برق تا سال ۱۴۰۰ باید حداقل به ۵درصد برسد.هدفی که طراح اولین مزرعه خورشیدی حرارتی رسیدن به آن را با توجه به زیرساخت‌های اندک گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران بسیار بعید توصیف می‌کند.
ریشه‌های عقب‌ماندگی
ایران در شرایطی در زمینه توسعه بهره‌برداری از انرژی‌های تجدیدپذیر از کشورهای توسعه‌یافته جهان عقب مانده که به گفته دکتر یعقوبی، از پنج دهه گذشته تا امروز درباره توسعه این انرژی‌ها در کشورمان برنامه‌ریزی شده، اما تا کنون هیچ کدام از این برنامه‌ها در دولت‌های مختلف به نتیجه مطلوبی نرسیده است.
عضو فرهنگستان علوم ایران علت اصلی این موضوع را قیمت پایین سوخت‌های فسیلی در ایران می‌داند و در این باره توضیح می‌دهد: با وجود افزایش نرخ بنزین در ماه‌های گذشته،هنوز هم نتوانسته‌ایم قیمت سوخت را در کشورمان به استانداردهای جهانی برسانیم و همچنان دولت ما سالانه میلیاردها دلار به عنوان یارانه سوخت می‌پردازد. البته باید توجه داشت دولت نتوانسته به موازات تلاش برای افزایش نرخ سوخت، درآمد سرانه مردم را نیز به حد استانداردهای جهانی برساند.
او می‌گوید،پایین بودن قیمت سوخت در کشور باعث شده مدیران اجرایی کشورهمچنان به گسترش نیروگاه‌های تولید برق بر پایه سوخت‌های فسیلی مایل باشند. اما از نظر یعقوبی، اگر مسوولان ما براساس ضوابط توسعه پایدار خسارت‌های زیست‌محیطی ناشی از ایجاد آلودگی بر اثر مصرف منابع زیرزمینی را نیز در نظر بگیرند، خواهند دید هزینه توسعه این نیروگاه‌ها بسیار بیشتر از آن‌چیزی است که اکنون محاسبه می‌شود.
چهره ماندگار کشور در رشته مهندسی مکانیک اضافه می‌کند ، بلافاصله بعد از تصویب برجام، دولت به فکر گسترش بهره‌برداری از انرژی‌های تجدیدپذیر با جذب سرمایه‌گذاری شرکت‌های خصوصی داخلی یا بین‌المللی افتاده بود، اما اکنون اوضاع تحریم‌ها و بالا بودن نرخ ارز سبب شده هیچ شرکت داخلی یا خارجی جرات سرمایه‌گذاری روی توسعه انرژی‌های پاک در ایران را نداشته باشد.
دکتر محمود یعقوبی
سلول‌هایی برای توسعه ایران
آخرین آمار سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق (ساتبا) نشان می‌دهد امروزه در کشورمان ۳۸۱ مگاوات برق با استفاده از انرژی خورشیدی تولید می‌شود. برقی که به گفته دکتر یعقوبی، تمام آن با استفاده از سیستم‌های فتوولتائیک یا همان سلول‌های خورشیدی تولید می‌شود. یعنی در ایران هیچ نیروگاه بزرگ تولید برق خورشیدی حرارتی وجود ندارد و نیروگاه‌های خورشیدی که اکنون در استان‌های سمنان، یزد، کرمان، تهران، همدان، اصفهان و مرکزی احداث شده‌اند نیز همگی ظرفیتی کمتر از ۲۰ مگاوات دارند.
عضو فرهنگستان علوم ایران البته توضیح می‌دهد که امروزه گسترش بهره‌برداری از انرژی خورشیدی در دنیا نیز بیشتر بر پایه توسعه سلول‌های خورشیدی انجام می‌شود و در سال‌های اخیر چین پیشرفت بسیاری در تولید سلول‌های خورشیدی کرده است.
آن‌طور که طراح اولین مزرعه خورشیدی حرارتی کشور می‌گوید، بیشتر سلول‌های خورشیدی که امروز در ایران استفاده می‌شود نیز از چین وارد می‌شود. اما او معتقد است ما باید با به‌کارگیری توان متخصصان داخلی و واردکردن دانش تولید سیستم‌های فتوولتائیک، رفته‌رفته به طرف تولید سلول‌های خورشیدی گام برداریم تا بتوانیم ظرفیت استفاده از انرژی خورشیدی کشور را متکی بر دانش و فناوری بومی بالا ببریم.
ظرفیت فراموش‌شده
ایران ظرفیت تولید ۶۰ هزار مگاوات برق با استفاده از انرژی خورشیدی، ۶۰ هزار مگاوات برق با بهره‌برداری از انرژی بادی و ۲۰۰۰ مگاوات برق با توسعه فناوری زمین‌گرمایی را دارد. این آمارهایی است که دکتر یعقوبی با استناد به آخرین مطالعات کارشناسان سازمان ساتبا ارائه می‌دهد.
این در حالی است که اکنون فقط۳۸۱ مگاوات از برق کشور با بهره‌گرفتن از انرژی خورشیدی و ۳۰۳ مگاوات از آن با استفاده از انرژی بادی تامین می‌شود. استفاده از ظرفیت کشور برای توسعه فناوری زمین‌گرمایی نیز به چند طرح پژوهشی محدود شده و هنوز هیچ نیروگاه بزرگی قادر به تولید برق با استفاده از این فناوری نیست.
عضو فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران همچنین تاکید دارد ظرفیت ذکرشده برای تولید برق با استفاده از انرژی خورشیدی صرفا مربوط به محل‌هایی است که ایده‌آل‌ترین وضعیت را برای بهره‌برداری از این انرژی در سطح کشور دارند و اگر همه ظرفیت بهره‌برداری از انرژی خورشیدی برای تولید برق در کشورمان را در نظر بگیریم، به عددی بسیار بالاتر از ۶۰ هزار مگاوات خواهیم رسید.
داستان یک طرح متوقف‌شده
مسؤولان حکومت سابق در سال‌های آخر، طرح‌هایی پژوهشی را برای توسعه بهره‌برداری از انرژی خورشدی در کشور با کمک اساتید دانشگاه شیراز پیش برده بودند، اما آن‌طور که دکتر یعقوبی می‌گوید، آن طرح‌ها تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی به نتیجه نرسید و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در سال ۱۳۷۶ مسؤولان وقت وزارت نیرو به این فکر افتادند که با ساخت سه نیروگاه آزمایشی خورشیدی حرارتی در کشور، استفاده از انرژی خورشیدی را آغاز کنند.
ساخت یکی از این نیروگاه‌ها که قرار بود انرژی خورشیدی را با فناوری سهومی خطی به برق تبدیل کند، به دانشگاه شیراز واگذار شد. این دانشگاه نیز طرح را به یعقوبی که آن زمان به مقام استادی این دانشگاه ارتقا یافته بود، سپرد. او نیز با کمک جمعی از اساتید و دانشجویان این دانشگاه طراحی این نیروگاه ۲۵۰ کیلوواتی را انجام داد و امیدوار بود که ساخت این نیروگاه، آغازی برای بومیسازی فناوری بهره‌برداری از انرژی خورشدی در ایران شود.
طراحی تفصیلی نیروگاه خورشیدی حرارتی شیراز حدود چهار سال زمان برد و بعد از آن نوبت برگزاری مناقصه برای جذب شرکت‌های صنعتی به عنوان پیمانکاران بخش‌های مختلف این پروژه بود. البته به گفته یعقوبی، آن وقت‌ها تجربه ساخت نیروگاه‌های حرارتی خورشیدی اصلا در کشور ما وجود داشت و همین مساله باعث شد فرآیند جذب پیمانکاران لازم برای اجرای این طرح حدود دو سال زمان ببرد.
در مجموع، ساخت بخش مزرعه خورشیدی نیروگاه حرارتی شیراز یعنی سیستمی که بتواند انرژی خورشیدی را جذب کرده و با استفاده از آن بخار مافوق گرم تولید کند، در سال ۸۹ با تامین هزینه از سوی وزارت نیرو، تلاش اساتید و دانشجویان دانشگاه شیراز و همت صنعتگران داخلی به پایان رسید.
عضو هیات علمی دانشگاه شیراز تعریف می‌کند که آن زمان برای این که مزرعه خورشیدی شیراز به یک نیروگاه برق تبدیل شود، باید توربینی طراحی می‌شد که بتواند با استفاده از بخار مافوق گرم برق تولید کند. اما به گفته یعقوبی، با وجود این که سیکل این توربین نیز در دانشگاه شیراز طراحی شد، وزارت نیرو هیچ‌گاه نتوانست پیمانکار لازم برای ساخت آن را پیدا کند. چند سال بعد نیز آن طرح به طور کامل متوقف شد و امروزه طرحی که قرار بود به اولین نیروگاه خورشیدی حرارتی کشور تبدیل شود، به مجموعه‌ای تحقیقاتی تبدیل شده است.
نیاز کشور به حمایت از انرژی‌های پاک
تلاش‌های جهانی برای کاهش هزینه‌های بهره‌برداری از انرژی‌های تجدیدپذیر هنوز به نتیجه مطلوب نرسیده است و همچنان هزینه توسعه فناوری مربوط به این انرژی‌ها گران‌تر از هزینه گسترش نیروگاه‌های تولید برق بر پایه سوخت‌های فسیلی است. از سویی دیگر، با توجه به وارداتی بودن بخش زیادی از تجهیزات لازم برای بهره‌برداری از انرژی‌های نو، حرکت در مسیر توسعه این انرژی‌ها تا چند سال آینده موجب تحمیل هزینه‌های ارزی زیادی بر کشور خواهد شد.
دکتر یعقوبی اما در این باره معتقد است با همه این حرف‌ها ما باید توجه داشته‌باشیم که منابع زیرزمینی پایان‌پذیرند و بر مبنای همه نظریه‌های علمی، آینده انرژی جهان در اختیار انرژی‌های تجدیدپذیر خواهد بود. او توضیح می‌دهد که امروزه حتی کشورهایی مثل امارات، قطر و عربستان سعودی که از مهم‌ترین تولیدکنندگان سوخت‌های فسیلی در جهان محسوب می‌شوند، با آینده‌نگری سرمایه‌گذاری‌های کلانی در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر داشته‌اند.
طراح اولین مزرعه خورشیدی حرارتی ایران همچنین تاکید دارد اگر مسؤولان ما نگاهی بلندمدت برای توسعه استفاده از انرژی خورشیدی در کشور داشته‌باشند، باید از شرکت‌های داخلی تولیدکننده تجهیزات سلول‌های خورشیدی، که به‌روزترین فناوری بهره‌برداری از انرژی خورشیدی در جهان محسوب می‌شود، حمایت کنند تا دیگر ایران برای گسترش این سلول‌ها نیازی به واردات و صرف هزینه‌های ارزی سنگین نداشته‌باشد.
محمد حسین خودکار
