سالها تلاش برای نجات یوزپلنگ آسیایی هنوز نتوانسته است این اطمینان را ایجاد کند که یوزپلنگ آسیایی مانند شیرو ببر ایرانی در کره زمین به خاطر بدل نشود. تخمینهای مختلفی از جمعیت یوزپلنگهای آسیایی ساکن ایران منتشر شده اما این اعداد به شدت نگران کننده است. تخمین انجمن یوز از کمتر از ۴۰ قلاده یوزپلنگ و تخمین سازمان حفاظت محیط زیست از دست کم ۴۷ یوز در ایران حکایت دارد اما این اعداد سالهاست مطرح می شوند و نمی توان از درستی آنها اطمینان داشت. با توجه به آمارها، این نگرانی وجود دارد که به دلیل فشارهای ناشی از توسعه و تغییر اقلیم، طی دهههای آینده نسل یوزپلنگ به طور کامل در ایران منقرض شود. کارشناسان دلایل مختلفی برای تداوم نگرانیها در زمینه کاهش جمعیت یوزپلنگ ارائه میکنند اما معتقدند که باید با توجه به برنامههای تکثیر مصنوعی، جمعیت پشتیبانی داشته باشیم که در صورت بروز مشکل برای جمعیت اصلی، بتواند جای خالی یوزپلنگهای حذف شده از طبیعت ایران را پر کند. دیروز جمعه در تقویم روز ملی یوزپلنگ بود، بهانه ای برای پرداخت به شرایط نگران کننده یوزپلنگ هایی که در ایران سالهاست پا به پای انقراض می دوند.
نفس به شماره افتاده یوزپلنگهای آسیایی، فعالان محیط زیست را بیش از گذشته نگران کرده است. نشانههای خوبی از وضعیت جمعیت یوزپلنگ در ایران دریافت نمیشود. نوید قلیخانی پژوهشگر انجمن یوز در گفتگو با ما عنوان میکند: آخرین آماری که در انجمن یوزپلنگ روی آن مطالعه کردیم، پایشی بود که سال گذشته انجام شد و براساس آن تعداد یوزپلنگهای موجود در کشور، کمتر از ۴۰ قلاده است.
آن طور که او می گوید برای اینکه بدانیم آیا تعداد یوزپلنگهای موجود در ایران این عدد هست یا نه، نیاز به پایش سراسری با تکنولوژی جدید داریم تا بتوانیم به تحلیل تازهای دست یابیم. البته او تاکید میکند: بحث تعداد برای گونههایی که برآورد جمعیتشان کار دشواری است، نمیتواند راهگشا باشد.
رجبعلی کارگر، معاون پروژه بین المللی حفاظت یوزپلنگ آسیایی نیز با ما از سختی سرشماری گربهسانان سخن میگوید. او ادامه میدهد: اصولا تخمینهایی از جمعیت یوزپلنگ منتشر میشود، نزدیک به واقع نیست. تعداد مشاهدات یوزپلنگ نمیتواند نشان دهنده تعداد این حیوان باشد. جمعیت یوزپلنگها را از روی بررسی خالهای این گربهسان تعیین میکنند. بر اساس بررسیهای سازمان حفاظت محیط زیست، ۴۷ قلاده یوزپلنگ شناسایی شده است .
انقراض نزدیکتر از دیروز
آن طور که نوید قلیخانی پژوهشگر انجمن یوز اعلام میکند: هر سال میزان مشاهدات یوز در زیستگاههای مختلف کاهش مییابد. چون که زیستگاههای واقع در مناطق حفاظت شده وضعیت مطلوبی از نظر طعمه، پوشش گیاهی و منابع آبی دارند، رصد شرایط این مناطق، یکسری کلیدها را در اختیار ما قرار میدهد.
او عنوان میکند: در مورد پارک ملی کویر که منابع خوبی دارد حدود پنج سالی هست که ردی از یوز دیده نمیشود و این مساله نگران کننده است و احتمال انقراض محلی یوز را تشدید میکند.
قلیخانی همچنین از احتمال به هم خوردن نسبت جنسیتی در جمعیت یوزپلنگ آسیایی سخن میگوید زیرا مشاهدات مستقیم و غیر مستقیم محیط بانها و مردم محلی نشان میدهد که در زیستگاههای یزد، اصفهان و پارک ملی کویر احتمالا نسبت جنسیتی به هم خورده است و یوز مادهای وجود ندارد. چون وقتی یوز جدید در این مناطق دیده نمیشود از این حکایت دارد که یا یوز ماده ای نداریم و یا اینکه زاد و ولد بنا به دلایلی متوقف شده است.
او همچنین بر لزوم پایش کریدورهای عبور یوزپلنگ تاکید می کند و میگوید: اگرچه مردم محلی در مناطق آزاد گشت زنی میکنند و خیلی از مناطق بینابینی امنیت نسبی پیدا کرده است اما باید سرعت پایش در این مناطق افزایش یابد.
به گفته این پژوهشگر انجمن یوز، مطالعات این تشکل مردمی نشان میدهد که تا کنون سرعت و قدرت انقراض از سرعت و قدرت کار حفاظتی انجام شده، بیشتر بوده است.
البته او تاکید میکند: نمیتوان گفت کسی قصور کرده است. دولت منابع محدودی داشته است. هر کسی کاری از دستش بر میآمد انجام داده است اما شرایط موجود ما را به شدت برای آینده یوزپلنگ نگران کرده است.
نیاز به تکثیر در اسارت
قلیخانی امیدوار است که دولت بحث تکثیر در اسارت یوزپلنگ را در دستور کار خود قرار دهد تا یک جمعیت پشتیبان مناسب برای یوزهای آزاد در طبیعت ایجاد شود.
البته رجبعلی کارگر معاون پروژه بین المللی حفاظت یوزپلنگ آسیایی نیز انجام تکثیر یوز در اسارت را یکی از برنامههای فاز بعدی این پروژه بینالمللی اعلام میکند.
او میگوید: فاز دوم پروژه در سال ۲۰۱۷ به پایان رسید و در حال تدوین برنامه فاز سوم هستیم. البته کمکهای سازمان ملل به پروژه یوز قطع نشده است اما برای تعیین مبلغ کمک بینالمللی برنامه عمران ملل متحدUNDP) )، باید برنامه فاز سوم حفاظت از یوزپلنگ آسیایی به تایید رئیس سازمان حفاظت محیط زیست و UNDP برسد.
او با اشاره به اینکه وسعت زیستگاههای رسمی یوزپلنگ ۶ میلیون هکتار است و ۱۲ میلیون هکتار زیستگاه غیر رسمی برای این گربهسان شناسایی شده است، بیشترین تهدید برای جمعیت این گونه را جادههای عبور کرده از زیستگاه یوز و سگهای گله معرفی میکند.
کارگر ادامه میدهد: در دو سال اخیر خوشبختانه تلفات ناشی از تصادفات جادهای کاهش یافت و فقط یک ماه پیش یک یوزپلنگ در جاده سبزوار دچار حادثه و تلف شد.
او همچنین حفاظت از یوزپلنگ را محدود به دو دهه همکاری با UNDP نمیداند و میگوید: از سال ۴۶ که انجمن شکاربانی در ایران شکل گرفت، یوزپلنگ تحت مدیریت و حفاظت این سازمان قرار داشته است.
به اعتقاد کارگر بحث کاهش جمعیت یوزپلنگ منحصر به ایران نبوده و در آفریقا هم از ۱۰ هزار قلاده یوزپلنگ موجود، فقط ۷۰۰۰ تا باقی مانده است. دلیل این کاهش جمعیت هم وقوع خشکسالی، کم شدن طعمه، خشک شدن آبشخورها و چشمهها و پراکندگی طعمهها بوده است.
آن طور که او می گوید ۶۰ درصد یوزپلنگهای ایران در زیستگاههای خارج از مناطق حفاظت شده زندگی میکنند که به دلیل نبود محیط بان و امکانات، اطلاعات کافی درباره جمعیت ساکن در خارج از مناطق در دسترس نداریم.
به گفته معاون پروژه بینالمللی یوز در دهه هفتاد کارشناسان بینالمللی تصور میکردند که اصلا یوزی در آسیا باقی نمانده است و تصادف یک قلاده یوز در جاده، ثابت کرد که این جاندار در ایران حضور دارد.
آنچه برای یوز در این چند سال رخ داد
یوزپلنگ گربه سان خجالتی طبیعت ایران، تا مدتها ناشناخته بود تا اینکه اجرای پروژههای بینالمللی و انجام برنامههای آموزشی توجه عمومی را به این گربه سان جلب کرد. روستاییانی که تا دیروز یوزپلنگ را از ترس حمله این حیوان به گلهها میکشتند و لانههای شان را به آتش میکشیدند، در اثر آگاهی بخشی به جامعه، به صورت خودجوش وارد بحث حفاظت از یوزپلنگ شدند و حتی مجسمه این حیوان را در مناطقی که زندگی میکند، نصب کردند.
داستان پر فراز و نشیب انتقال تصویر یوز به روی پیراهن اعضای تیم ملی فوتبال ایران هم که با حاشیههای زیادی همراه بود، توجه بیشتری را به سمت یوزپلنگ جلب کرد. اگرچه در بازیهای جام جهانی دیگر نقش یوزپلنگ به مانند گذشته روی پیراهن تیم ملی نقش نبست اما حضور یوز در رقابت های بینالمللی و پرطرفدار ورزشی، جهانیان را از حضور یوزپلنگ در آسیا مطلع کرد. در حال حاضر مطالعات در مورد طعمهها یوز و زیستگاههای این گونه با همکاری کارشناسان بینالمللی و داخلی در دست پیگیری است و آن طور که مسئولان میگویند تهدیدات و نقاط قوت و ضعف برنامههای حفاظتی یوزپلنگ آسیایی شناسایی شده است.
ماریتا، نام یوزپلنگ را وارد تقویم کرد
نهم شهریور سال ۱۳۷۳ در شهرستان بافق یزد، یک یوزپلنگ ماده به همراه سه تولهاش برای نوشیدن آب به سوی نخلستانهای اطراف بافق آمدند، این یوزپلنگها توسط مردم روستا محاصره شدند. مادر از این مهلکه فرار کرد اما سه تولهاش گرفتار شدند. تا زمانی که خبر به دام افتادن تولهها به ماموران محیط زیست برسد، روستاییان یکی از تولهها را کشتند و دو توله دیگر به اداره محیط زیست منتقل شدند. یکی از توله ها نیز در میانه راه به دلیل شدت جراحات تلف شد و توله سوم برای مداوا به تهران منتقل شد. توله یوز نجات یافته ماریتا نام گرفت در پارک پردیسان تهران ۹ سال زندگی کرد. روز مرگ ماریتا با ابتکار انجمن یوزپلنگ ایرانی در سال ۱۳۸۶ و با توجه به اینکه یوزپلنگ از مهمترین گونههای جانوریِ درمعرضِ انقراض در ایران است و این گونه نیاز به حفاظت دارد، به نام، یوزپلنگ آسیایی نامگذاری شد.
تکثیر در اسارت تنها راه نجات
بحث تکثیر در اسارت یوزپلنگ چندی است که در سازمان محیط زیست به آن پرداخته شده است. کارشناسان بر این باورند که در زیستگاههای شمالی یوزپلنگ مثل توران و میاندشت که زادآوری طبیعی داریم اما جمعیت یوز در آن محدود است، ممکن است به دلیل مسایلی که عدم قطعیت دارند مثل تغییرات اقلیم؛ خشکسالی، کشتار مستقیم و تلفات جادهای جمعیت یوزپلنگ به شدت آسیب ببیند و هر لحظه ممکن است توران و میاندشت تبدیل به زیستگاهی مثل یزد شود. برنامه تکثیر در اسارت به نظر میآید گزینه مناسب برای حفظ جمعیت یوزپلنگ باشد که متاسفانه در این درباره اقدام عملی انجام نشده است و سرنوشت لقاح مصنوعی انجام شده در پارک پردیسان هم معلوم نیست. با تکثیر در اسارت میتوان از طریق راهکارهای فنی، یوزپلنگهایی پرورش داد که قابلیت زندگی در فضای طبیعی را داشته باشند. این تجربه در دیگر کشورها هم وجود دارد. به اعتقاد کارشناسان در آفریقا رقیبهای بسیار قدرتمندی برای یوزپلنگها وجود دارد اما در ایران این گونه نیست. بنابراین احتمال موفقیت در پروژه تکثیر مصنوعی یوزپلنگ خیلی زیاد است. این کارشناسان معتقدند باید تمهیداتی اندیشیده شود که یوزپلنگها را در زیستگاه خود به صورت محصور شده تکثیر شوند و از نسل سوم تکثیر شده، یوزپلنگی بدست آورد که توان زندگی در طبیعت را داشته باشد.
لیلا مرگن