بررسیها نشان میدهد توجه به میزان انتشار کربن در تولید محصولات گوناگون بهزودی به استانداردی فراگیر و موثر در معاملات تجاری تبدیل خواهد شد
همه چیز خوب و مرتب و عادی پیش میرفت تا اینکه نفت و فرآیند استخراج سنتی آن را توسعه دادیم و نظم حاکم بر اقلیم زمین را به هم زدیم. بررسیها نشان میدهد از حدود یک قرن پیش، دمای کره زمین در اندازهگیریهای آبوهوایی به طور غیرطبیعی ۷/۰ درجه سانتیگراد افزایش یافته است؛ در اواخر قرن بیستم میلادی بود که دانشمندان برای نخستین بار از پدیدههای «تغییر اقلیم» و «گرمایش جهانی» یاد کردند. این اتفاق خوشایندی نبود، زیرا چند دهه بعد پیامدهای مخربش گریبان اهالی این سیاره آبی و خاکی را گرفت؛ از طوفانی که در سال ۱۹۷۰ میلادی در بنگلادش منجر به تلف شدن ۳۰۰ هزار نفر شد تا خشکسالی ۴۰ ساله در ساحل آفریقا از اتیوپی تا مالی. دانشمندان میگویند علت اصلی گرمایش زمین، انتشار بیش از اندازه گازهای گلخانهای است که از سوزاندن نفت، گاز و زغالسنگ و فعالیتهای انسانی حاصل میشود. جاناتان نیل از سازماندهندگان اصلی تظاهرات علیه تغییرات اقلیمی در کتاب «جهانی دیگر با پایان دادن به گرمایش زمین» معتقد است؛ برای حفظ و متعادلسازی دیاکسیدکربن در حد مطلوب، کشورهای ثروتمند باید تا ۳۰ سال آینده یا کمتر از آن، حداقل سرانه مصرف سوختهای فسیلی را تا ۸۰ درصد کاهش دهند یا بهطور کامل قطع کنند.
از سوی دیگر بسیاری از اقلیمشناسان صراحتا اعلام کردهاند اگر اقدامات جدی برای جلوگیری از پیشروی تغییرات اقلیمی و سازگاری با آن در پیش گرفته نشود و اگر میزان انتشار گازهای گلخانهای به اتمسفر کره زمین از همین امروز ثابت بماند (با در نظر گرفتن اینکه هیچ مقدار اضافه دیگری از گازهای گلخانهای وارد جو نشود) بشر تا ۵۰ سال آینده با مشکلات عدیدهای مانند نابودی گونههای موجودات زنده و مرگ میلیونها انسان از قحطی، گرسنگی، تشنگی، بیماری، غارت و جنگ، دست و پنجه نرم خواهد کرد.
میزان دیاکسیدکربن به طور طبیعی در اتمسفر زمین، ۰۳/۰ درصد است. اما زمانی که انتشار آن به طور مصنوعی افزایش پیدا کند، در تعادل حرارتی زمین اخلال به وجود میآید. به طور کلی در یک شبانهروز در حالت میانگین سیاره زمین در هر سانتیمتر مربع ۷۱۲ کالری انرژی از خورشید دریافت میکند. حال اگر این میزان را صد واحد در نظر بگیریم، ۲۱ واحد آن به شکل تابش زمینی در محدوده فروسرخ دفع میشود که از این میزان ۸ واحد بدون هیچ مانعی از پنجرههای جوی به فضای کیهانی گسیل و ۱۳ واحد هم جذب گازهای گلخانهای میشود. در این شرایط اگر در طی فرآیندهای انسانی گازهای گلخانهای بیشتری منتشر شود، میزان جذب انرژی از اتمسفر هم بیشتر میشود و در نتیجه گرمای محسوس کره زمین بالاتر میرود.
شروع فرآیند یک مدیریت دقیق
یکی از موضوعات مورد توجه دانشمندان علوم محیطی لزوم دقت در میزان انتشار دیاکسید کربن ناشی فعالیتهای انسانی است. پروفسور ویلیام ریس در سال ۱۳۷۱ شمسی/ ۱۹۹۲ میلادی برای اولین بار در مقالهای علمی از عبارت «ردپای کربن» (Carbon Footprint) استفاده کرد. منظور از ردپای کربن، مقیاسی از مقدار کل خروجی دی اکسید کربن(CO2) و متانول (CH4) مربوط به یک جمعیت، سیستم یا فعالیت معین با در نظر گرفتن همه منابع، فرونشینها، ذخیرهشدنها در محدوده زمانی و مکانی آن جمعیت، آن سیستم یا فعالیت است. این شروعی برای مدیریت دقیقتر میزان انتشار گازهای گلخانهای به اتمسفر زمین بود. هر آنچه این روزها با آن سر و کار داریم، از رفتآمدهای روزانه در شهر و روستا گرفته تا کالاهایی که مصرف میکنیم بر میزان انتشار کربن اثرگذار است.
اما مهمترین پرسشی که در این باره مطرح میشود این است که با توجه به تاثیرگذاری گرمایش جهانی بر زندگی روزمره انسانها، صاحبان شرکتهای بزرگ صنعتی چه تدابیری را برای کاهش انتشار دیاکسید کربن در اتمسفر در نظر گرفتهاند؟
سرنخی به نام کربن
دکتر فاطمه دلیر، پژوهشگر و کارشناس در زمینه تغییر اقلیم و گرمایش جهانی معتقد است «ردپای کربن نشانگری است که میزان انتشار دیاکسیدکربن به ازای تولید یک واحد محصول را نشان میدهد؛ برای مثال با اندازهگیری ردپای کربن در کارخانه مدادسازی میتوانیم بفهمیم به ازای تولید یک مداد، چه میزان دیاکسیدکربن معادل منتشر میشود.» اهمیت این فرآیند اینجاست که با محاسبه ردپای کربن محصولات، علاوهبر اینکه میزان انتشار دیاکسیدکربن کارخانه در نظر گرفته میشود، میزان تولیدات هم لحاظ میشود. بنابراین فرآیند محاسبه ردپای کربن میتواند نگاه دقیقتری به تولیدکنندگان در زمینه میزان انتشار تولید محصولات بدهد.
این محقق که در دوره پسادکتری مشغول مطالعه و تحقیق است به جامجم میگوید: «اگر بخواهیم جزئیتر نگاه کنیم، باید گفت با اندازهگیری ردپای کربن صاحبان صنایع میتوانند طی بازههای زمانی خاص و با توجه به تغییرات آن، کارایی خط تولید خود را بسنجند. در واقع تغییر در میزان عدد ردپای کربن نشانگر تغییراتی در فرآیند تولید محصول است. زمانیکه این عدد تغییر کند، دو حالت وجود دارد؛ یا با وجود میزان تولیدات قبلی دیاکسید کربن بیشتری نسبت به گذشته منتشر شده است یا اینکه به ازای همان دیاکسید کربن ثابت میزان تولید محصول کاهش پیدا کرده است. بنابراین با پیداکردن مواردی که باعث تغییر عددی ردپای کربن شده است و با بهبود فرآیند تولید میتوان در راستای کاهش انتشار دی اکسید کربن اقدام کرد.»
ردپای کربن، یک راهحل جهانی
«در فضای بینالمللی، برخی شرکتها مدتهاست به میزان انتشار دیاکسیدکربن توجه کردهاند.» دکتر دلیر ضمن اشاره به این نکته میگوید: «با بررسی اسناد مشارکت ملی ثبت شده کشورها در توافقنامه پاریس پی میبریم اروپا سال ۱۳۶۹/ ۱۹۹۰ را به عنوان پایه برای کاهش میزان انتشار دیاکسید کربن در نظر گرفته است و بسیاری از شرکتهای خارجی هم براساس این تفکر تلاش کردهاند میزان انتشار کربن خود را کاهش دهند. آنها در نخستین گام، میزان انتشار کربن خود را به صورت عددی محاسبه کردند و بعد با چینش اهدافی در مدت زمان مشخصشده تلاش کردند آن را کاهش دهند. شرکتهای داروسازی بزرگ مانند رُش در سوئیس، جانسون اند جانسون در ایالات متحده یا سانوفی در اروپا سالهاست در این زمینه اقدامات جدی انجام دادهاند. اغلب آنها با بهکارگیری پنلهای فتوولتاییک یا نیروگاههای بادی میزان انتشارشان را کاهش دادند.»
یک قوطی نوشابه، چقدر کربن؟
احتمالا تعجب میکنید اگر بدانید کوکاکولا جزو شرکتهایی بوده است که گامهای جالب توجهی برای کاهش انتشار کربن برداشته است. در سیاههای که این شرکت منتشر کرده است، از سال ۱۳۸۶/ ۲۰۰۷ میزان ردپای کربن قوطیهای نوشیدنیهایی که در دست میگیریم به میزان ۲۴ درصد کاهش یافته است؛ همچنین این شرکت توانسته است از همین سال به بعد به میزان ۴۰ درصد ردپای کربن مطلق خود را از طریق فعالیتهای اصلی تجارت خویش نظیر تغییر در خرید و فروشها یا حمل و نقل کالا کاهش دهد.
بستهبندی در زمینه کاهش ردپای کربن اهمیت زیادی برای کوکاکولا دارد. مثلا یک قوطی آلومینیومی نوشابه کوکاکولا ۳۳۰ میلیلیتری دارای ۱۷۰ گرم ردپای کربن است و یک قوطی نوشابه رژیمی، ۱۵۰ گرم ردپای کربن بر جای میگذارد. در عوض تولید یک بطری شیشهای ۳۳۰ میلیلیتری به میزان ۳۶۰ گرم کربن به جو منتشر میکند. نتایج تحقیقات نشان میدهد که بستهبندی نوشیدنیها، ردپای کربن پررنگتری در فرآیند تولید تا مصرف کوکاکولا دارد؛ این میزان از ۳۰ تا ۷۰ درصد متغیر است.
در این میان راهبرد کارخانه کوکاکولا برای کاهش ردپای کربن در محصولاتش در نخستین گام، اندازهگیری و مدیریت میزان دیاکسیدکربن منتشر شده از صفر تا صد تولید محصولات است؛ در مرحله بعدی، اهدافی برای این فرآیند تعیین میشود که بتوانند از آن پشتیبانی و نقشه کاهش ردپای کربن را طراحی کنند. در نهایت در گام سوم تلاش کرده است با نوآوری و همکاری با صاحبان فناوری میزان ردپای کربن خود را کاهش دهد. گفتنی است این کارخانه تولید نوشیدنی توانسته با استفاده از محصولات بازیافتی تا ۶۰ درصد انتشار دیاکسیدکربن خود را کاهش دهد.
کاهش ۲۰۰هزار تنی کربن تا سال ۲۰۲۳ میلادی
از دیگر شرکتهایی که در این زمینه فعالیتهای زیادی انجام داده «ایمپکت هاب» است. کارشناسان این شرکت تخمین زدهاند که اندازهگیری ردپای کربن در شرکتهای عضو میتواند از انتشار بیش از ۲۰۱ هزار و ۸۴۸ تن دیاکسید کربن به جو تا سال ۲۰۲۳ میلادی جلوگیری کند و از تلف شدن ۱۶ میلیون حیوان از گونههای مختلف پیشگیری شود. راههای متفاوتی برای برای کاهش ردپای کربن وجود دارد؛ مثلا این شرکت با ارائه آماری در گزارشی از نتایج بررسی شرکتهای عضو خود در سراسر دنیا، نشان داده است ۵۲ شرکت از طریق بازیافت زباله و ۴۶ شرکت هم از لوازمالتحریر بازیافت شده توانستند میزان انتشار کربن خود را پایین بیاورند، همچنین ۴۵ شرکت هم از روشهای صرفهجویی در مصرف انرژی بهره گرفتند و ۳۵ شرکت هم به طور مجدد مبلمان قبلی خود را دوباره استفاده کردند تا بتوانند به کاهش انتشار کربن کمک کنند. با توجه به دیگر شرکتها، ۳۴ شرکت هم از وسایل پذیرایی تجدیدپذیر استفاده کردند و ۲۰ مورد از آنها هم از منابع انرژیهای سبز برای این هدف بهره گرفتند.
به گفته دکتر دلیر، اقدامات مشابه این شرکتها باعث شده است در طول سالها توسعه زیادی به کار خود دهند؛ ضمن اینکه محاسبه ردپای کربن نشان میدهد چه زمانی صنایع و شرکتها میتوانند از وابستگی به سوختهای فسیلی بیرون بیایند. بنابراین محاسبه و کاهش میزان انتشار دیاکسیدکربن میتواند امنیت انرژی را هم برای آنها به دنبال بیاورد.
در این میان آگاهی مردم از اعمال این فرآیند بر محصولات در میزان سوددهی و فروش آنها نقش مهمی دارد. این پژوهشگر حوزه تغییر اقلیم در این باره میگوید: «در صورت فراگیر شدن این موضوع و افزایش تعداد افراد آگاه، با وجود هزینهبر بودن اندازهگیری این عددها برای شرکتها، سود زیادی هم برای آنها هم به دنبال خواهد داشت، زیرا مردم به مرور راغب میشوند محصولاتی را بخرند که ردپای کربن کمتری دارند».
بسیار از کارشناسان معتقدند در آیندهای نزدیک اگر تولیدکنندگان برچسب ردپای کربن را روی محصولاتشان درج نکنند، نمیتوانند در درازمدت آن را صادر کنند. در شرایطی که آگاهی عموم مردم نسبت به اهمیت ردپای کربن افزایش پیدا کند، این امر به ارزشی در مسیر برندسازی شرکتها تبدیل میشود و بهتدریج مشتریان آنها محصولات تولیدشده که ردپای کربن بالایی دارند را نمیخرند یا به قیمت بسیار پایین میخرند. بنابراین شرکتها برای بقای خود در بازار مجبور میشوند در این راستا اقداماتی را انجام دهند.
در آستانه دوران تجارت کربن
دکتر دلیر با اشاره به شکلگیری حوزهای با عنوان بازار کربن میگوید: «امروزه تولید یک محصول تبعاتی دارد که تنها فرد تولیدکننده متحمل آن نخواهد بود و همه مردم جهان از آن متاثر میشوند. در شرایطی که برای این اثر جهانی خسارتی پرداخت نشود، طبیعی است که فرد به تولید محصول خود و انتشار دیاکسیدکربن حاصل از آن ادامه میدهد و اهمیتی برای این امر قائل نمیشود. اما وقتی جریمهای در نظر گرفته شود، علاوه بر پیگیری برای نظارت جدی در این زمینه، فرآیندی به نام بازار کربن هم شکل میگیرد. در این شرایط برای انتشار کربن قیمتگذاری میشود که میتواند سازوکار مالیاتی یا تجارت مبتنی بر بازار داشته باشد.»
گفتنی است، در بازار کربن که پیمان کیوتو براساس آن منعقد شده است، سقفی برای شرکتها از میزانی که میتوانند دیاکسیدکربن منتشر کنند، تعیین میشود و از طرفی صاحبان شرکتها میتوانند با دریافت گواهینامه محیطزیستی، تجارتی مبتنی بر آن انجام دهند. آنها میتوانند گواهی خود را به آن دسته از صاحبان صنایعی بفروشند که کربن بیشتری تولید میکنند تا هم مشمول جریمه محیطزیستی نشوند و هم درآمد قابل توجهی نصیب شرکتی شود که گواهی خود را فروخته است. در این شرایط به صورت کلی میزان انتشار دیاکسیدکربن کاهش پیدا کرده است. این امر میتواند نوعی دستاورد برای شرکتها باشد تا برمبنای آن تجارت کنند.
اهمیت توجه به ردپای کربن و لزوم اتخاذ سیاستهای لازم برای کاهش آن نکتهای است که دیر یا زود گریبان تولیدکنندگان محصولات ایرانی که در پی ورود به بازار جهانی هستند را خواهد گرفت. لذا لازم است پیش از آنکه دیر شود درپی برنامهریزی کلان و تصمیمسازی اصولی برای توجه جدی به سیاست تولید محصولات ایرانی با کمترین انتشار کربن باشیم.
مهتاب دمیرچی